Η Ακρόπολη μέσα από το βλέμμα των ερασιτεχνών

Κυρίες και κύριοι,

Το βίντεο που θα δείτε αρχίζει με μια προειδοποίηση: «θα παρακολουθήσετε αποσπάσματα μιας εν εξελίξει εργασίας». Θα δείτε πράγματι αποσπάσματα, από ερασιτεχνικές – οικογενειακές ταινίες γυρισμένες από τη δεκαετία του 1930 έως και τη δεκαετία του 1970. Οι συγκεκριμένες ταινίες είναι ένα τμήμα μόνο, αυτό που λένε «ενδεικτικό», των ταινιών που εντόπισα στα πλαίσια της διατριβής μου με θέμα «η Ιστορία του Ερασιτεχνικού Κινηματογράφου στην Ελλάδα».

Η έρευνα με έφερε σε επαφή με ένα υλικό φθαρμένο, συχνά σε πολύ κακή κατάσταση, φυλαγμένο - περισσότερο ή λιγότερο επιμελώς - σε συρτάρια, κάποτε, όχι σπάνια, πεταγμένο σε υπόγεια, αποθήκες ή κάτω από πάγκους πλανόδιων πωλητών. Ένα υλικό ωστόσο που, την ίδια στιγμή, σε πείσμα όλων των δυσχερειών που το χαρακτηρίζουν, προσφέρει μια «άλλη» οπτική από εκείνη της επίσημης κινηματογραφίας. Πολύ συχνά πιο ενδιαφέρουσα και, απρόσμενα, πιο «μοντέρνα» από αισθητική άποψη. Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι ότι η ενασχόληση μαζί του δεν τελειώνει ποτέ, δεν έχει ημερομηνία λήξης να πώς εξηγείται και το «εν εξελίξει».

Καθημερινά νέα φιλμ έρχονται στην επιφάνεια, νέες συλλογές ανακα- λύπτονται. Νέες εικόνες προστίθενται πάνω στις παλιές, όλα επαναξιολογούνται. Πού μπορεί να ολοκληρωθεί αυτή η διαδικασία; Ίσως στο να διατυπωθεί το αίτημα για την ίδρυση ενός οπτικοακουστικού αρχείου της πόλεως των Αθηνών, αντίστοιχο με το Forum des Images στη Γαλλία, μέσα στο οποίο τα σκόρπια πλάνα που απαθανατίζουν την Ακρόπολη θα μπορέσουν να βρουν τη θέση τους και να αξιοποιηθούν από τον εκάστοτε ερευνητή ή σκηνοθέτη. Ίσως να αρκεστούμε τελικά σε ένα ντοκιμαντέρ με θέμα την Ακρόπολη, μέσα από οικογενειακές ταινίες.

Η παρούσα δουλειά πάντως με βοήθησε ήδη να ξεκαθαρίσω σε προσωπικό επίπεδο δύο πράγματα. Τα κοινοποιώ, γιατί ορισμένοι μπορεί να τα βρουν ενδιαφέροντα:

Το πρώτο είναι ότι η εικόνα της Ακρόπολης, για μένα, είναι αποδεκτή μέσα από εικόνες αδέξιες, φθαρμένες. Είναι τόσες πολλές πλέον οι απεικονίσεις των μνημείων σε εικόνες υψηλής ευκρίνειας και πάντα μοιάζουν, οι περισσότερες, πιο φτωχές από το πρωτότυπο. Οι φθαρμένες εικόνες μειώνουν το ποσοστό της λεπτομέρειας που φτάνει μέχρι σε μας, αλλά πετυχαίνουν να πυροδοτήσουν τη μνήμη. Η Ακρόπολη μέσα από τα φιλμ που θα δείτε, δεν είναι η Ακρόπολη των ταξιδιωτικών οδηγών και των πολυτελών λευκωμάτων ούτε η Ακρόπολη των καρτ ποστάλ. Είναι η Ακρόπολη διαμεσολαβημένη από τη φθορά του χρόνου, η Ακρόπολη των Κυριακάτικων πρωινών, των περιπάτων, των αναμνήσεών μας, μια Ακρόπολη φαντασιακή, και γι'αυτό πιο κοντά στον τόπο και το χρόνο της επιθυμίας μας.

Η δεύτερη διαπίστωση όπως επιχειρούσα να βάλω σε μια τάξη τα οικογενειακά φιλμ: τον Παρθενώνα δεν τον αντικρίζουμε μόνο, αλλά και το αντίστροφο: μας κοιτάζει. Γίνεται έτσι ο καθρέφτης της προσωπικής μας διαδρομής: αντανακλά το τι βλέπουμε όταν τον επισκεπτόμαστε, αλλά και τις συμβάσεις των επισκέψεών μας: πώς είμαστε ντυμένοι, με ποιους πηγαίνουμε κλπ. Για παράδειγμα, παρακολουθώντας τα φιλμ της οικογένειας Κουτέλα, συνειδητοποίησα ότι πολύ δύσκολα θα δεί κανείς ελληνική οικογένεια στην Ακρόπολη χωρίς επίσημη ενδυμασία. Συνηθίζουμε να ανεβαίνουμε στην Ακρόπολη, όπως θα μπαίναμε σε μια χριστιανική εκκλησία και φυσικά όχι μόνοι μας ή με μια περιστασιακή παρέα, αλλά μαζί με όσους θεσμικά δικαιούνται να μας συνοδεύουν και να τους συνοδεύουμε: τα παιδιά μας και τις γυναίκες μας.

Ταυτόχρονα η Ακρόπολη γίνεται η κιβωτός της συλλογικής ιστορίας. Διακριτικά, κρυμμένη πίσω από πολυκατοικίες και μικροαστικά διαμερίσματα, από το περιθώριο των εξελίξεων πλέον, αλλά πάντοτε παρούσα ως σύμβολο μέσω του οποίου μια πόλη αναγνωρίζεται, παρακολουθεί τη μοίρα του ενός τόπου, αλλά και τη μοίρα της ανθρωπότητας. Θυμάμαι τώρα ένα εξαιρετικό πλάνο, αν δεν κάνω λάθος γυρισμένο από έναν στρατιώτη, που δυστυχώς δεν το είχαμε στη διάθεσή μας: οι Γερμανοί διπλώνουν τη ναζιστική σημαία μπροστά στον Παρθενώνα. Σαν από τραγική ειρωνεία, οι σιδερόφρακτοι πολεμιστές υποχωρούν, εμβλήματα κρατών υποστέλλονται, ενώ εκείνα τα ερείπια μοιάζουν να είναι οι διαχρονικοί νικητές.

Να ένα σημαντικό δίδαγμα, που είναι σκόπιμο να έχουμε υπόψη μας: μία κολόνα ενός αρχαίου πολιτισμού αποδεικνύεται πιο ανθεκτική από τις βόμβες. Ενδεχομένως μάλιστα οι πολιτισμοί αιώνων να ισχυροποιούνται εν αγνοία μας και ερήμην μας, όσο επιμένουμε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο να τους μετατρέπουμε σε ερείπια.

Από την πλευρά σας θα σας παρακαλούσα να έχετε υπόψη σας ότι και τα φιλμ που θα δείτε υπό μία έννοια ερείπια υπήρξαν, προϊόντα πολλαπλών ανασκαφών και αποκαταστάσεων. Αλλού περισσότερο αλλού λιγότερο επιτυχημένων. Προσπάθησα να περιορίσω τις παρεμβάσεις μου στο μοντάζ. Έκοψα όσο το δυνατόν λιγότερα πλάνα, και έκανα ένα περιορισμένο σλόου μόσιον. Επίσης το «φριζ φρέιμ» (το σταμάτημα της εικόνας) ήταν μια δική μου επιλογή, που προφανώς δεν υπήρχε στο αρχικό υλικό. Ανάμεσα στα φιλμάκια προτίμησα να παρεμβάλλω ένα κομμάτι «αμόρσας» βάζοντας από πάνω τον ήχο μιας μηχανής προβολής. Όλα τα ταινιάκια ήταν βουβά, συνεπώς η μουσική που θα ακούσετε είναι μια σύγχρονη παρέμβαση.

Εξαίρεση αποτελεί το φιλμ του Νίκου Σημηριώτη, το μόνο στο οποίο ο ίδιος ο σκηνοθέτης είχε προσθέσει μουσική και αφήγηση. Ας σημειωθεί εδώ ότι αυτό το φιλμ ήταν και το πλέον «ταλαιπωρημένο» από την κακή συντήρηση και τον χρόνο. Θέλησα ωστόσο να το εντάξω στο σώμα των υπόλοιπων ταινιών, γιατί ο Νίκος Σημηριώτης ήταν ποιητής, και για έναν ακόμη λόγο: γιατί ήταν μάλλον ο πρώτος Έλληνας ποιητής που προσπάθησε να οπτικοποιήσει ποιήματά του, να τα αποδώσει κινηματογραφικά.

Κάτι τελευταίο: το απόσπασμα από μια σκληρή περίοδο της ελληνικής ιστορίας, τα Δεκεμβριανά, το χαρακτήρισα «ερασιτεχνικό», επειδή αυτό λένε οι μέχρι στιγμής πληροφορίες μου. Καθώς όμως η έρευνα πάνω σε αυτό το υλικό δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, δεν θα απέκλεια στο μέλλον κάποια διαφοροποίηση.

Πολλά από τα παραπάνω δεν θα είχαν πραγματοποιηθεί χωρίς την παρότρυνση του Henk Verheul , curator της Ολλανδικής Ταινιοθήκης, και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την έρευνα των ερασιτεχνικών φιλμ “ European Association Inedits ”. Τους ευχαριστώ γι' αυτό. Ευχαριστώ ακόμη όσους συνέβαλαν από ψυχής στην υλοποίηση του βίντεο, ειδικά τον Κυριάκο Μητροκώτσα, συνθέτη της μουσικής που συνοδεύει τις εκ γενετής σιωπηλές εικόνες, το King ' s College , την κα Λιάνα Γιαννακοπούλου, τον κύριο Καρίμ Αραφάτ και τον Πρόεδρο του ΕΛΙΑ κύριο Μάνο Χαριτάτο για την εμπιστοσύνη με την οποία με περιέβαλαν. Φυσικά την κυρία Ναυσικά Γεωργοπούλου, την κυρία Μαρία Σημηριώτη και την οικογένεια Κουτέλα για προθυμία τους να μας διαθέσουν ένα «ιδιωτικής χρήσεως» υλικό.

Αισθάνομαι ιδιαίτερα τυχερός που η σημερινή προβολή γίνεται στα πλαίσια μιας σημαντικής εκδήλωσης του Ελληνικού Τμήματος του King's College . Αλλά και γιατί πραγματοποιείται στην Αγγλία, λόγω των ειδικών, «παραδοσιακών» σχέσεων της χώρας με τον ερασιτεχνικό κινηματογράφο. Να θυμηθούμε εδώ ότι ένα από τα πρώτα «κλαμπ» ερασιτεχνών κινηματογραφιστών ιδρύθηκε το 1923 στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και ότι σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά την ίδρυσή του εμφανίστηκαν πάνω από 200 κλαμπ εραστιτεχνών κινηματογραφιστών στη Μεγάλη Βρετανία. Ακόμη ότι και σήμερα υπάρχουν πολύ αξιόλογα τοπικά αρχεία που συγκεντρώνουν ερασιτεχνικό οπτικοακουστικό υλικό. Ζητώ συγγνώμη που λόγοι επαγγελματικοί δεν μου επέτρεψαν να παρευρίσκομαι στη σημερινή εκδήλωση. Έστω από απόσταση, σας ευχαριστώ για την παρουσία και την υπομονή σας.

Νίκος Μητρογιαννόπουλος